Efekt Matyldy opisuje, w jaki sposób kobiety są systematycznie ignorowane, gdy ich osiągnięcia naukowe są uznawane
Efekt Matyldy: definicja
Jeszcze kilkadziesiąt lat temu większość osiągnięć badawczych kobiet była tłumiona. Sława i zaszczyty, a nawet Nagroda Nobla były przyznawane ich kolegom lub szefom. Matilda Joslyn Gage (1826-1898) po raz pierwszy opisała ten problem, że kobiety (prawie) nigdy nie były uznawane za swoje sukcesy badawcze pod koniec XIX wieku. Obecny termin „efekt Matildy” wykorzystuje zatem imię tej amerykańskiej działaczki na rzecz praw kobiet do opisania tego zjawiska.
- Jak pokazuje lista laureatów Nagrody Nobla, do tej pory przyznano 970 Nagród Nobla, ale tylko 65 trafiło do kobiet. Oznacza to, że odsetek kobiet wynosi zaledwie 6,7 procent (stan na styczeń 2024 r.). Ponad połowa kobiet otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury (17) i pokoju (19). Ich nagrody Nobla związane z naukami ścisłymi w dziedzinie medycyny (13), chemii (8), fizyki (5) i ekonomii (3) były stosunkowo rzadkie.
- Do około połowy XX wieku następujący argument był używany do uzasadnienia częstego tłumienia kobiet w nauce: kobiety nie były w stanie myśleć i argumentować ściśle logicznie ze względu na ich zdolności intelektualne. W dużym uproszczeniu oskarżenie to oznaczało, że kobiety były po prostu zbyt „głupie”, aby prowadzić badania naukowe.
- Mężczyźni mieli zatem (rzekomo „naturalną”) dominującą pozycję w nauce, a większość społeczeństw miała również charakter patriarchalny. Na przykład do 1977 r. mężczyźni w Niemczech nadal mogli decydować, czy ich żony mogą pracować. Zgodnie z ówczesną wersją niemieckiego kodeksu cywilnego, zatrudnienie kobiety musiało być zgodne z jej obowiązkami jako żony i matki.
- W kontekście ruchu emancypacyjnego, coraz więcej kobiet w końcu otrzymuje uznanie, na które zasługują za swoje osiągnięcia w nauce. Jednak kobietom często trudno jest dostać się do odpowiednich zawodów badawczych w nauce, która wciąż jest zdominowana przez mężczyzn.
Przykłady efektu Matyldy
Jednym z najstarszych przykładów efektu Matyldy jest matematyczka Theano, która żyła w VI wieku p.n.e. jako żona Pitagorasa. Mówi się, że po śmierci Pitagorasa kontynuowała szkołę pitagorejską wraz ze swoimi dwiema córkami, a także napisała własne pisma na temat matematyki. Jednak wkład Theano w prace opublikowane tylko pod imieniem Pitagorasa jest nieudowodniony.
- Drugim przykładem są osiągnięcia studentki fizyki Milevy Marić (1875 – 1948), która była żoną Alberta Einsteina (1870 – 1955) podczas jego najbardziej płodnej fazy twórczej. Jak donosi Uniwersytet w Heidelbergu, Albert Einstein napisał w jednym ze swoich listów miłosnych w 1901 roku: „Jakże będę szczęśliwy i dumny, gdy oboje pomyślnie zakończymy naszą wspólną pracę nad ruchem względnym.”
- To, czy był to opis ich wspólnej pracy naukowej, czy tylko pochlebstwo, jest dyskusyjne. W każdym razie Mileva Marić była kompetentnym, prawdopodobnie inspirującym partnerem do dialogu, ale Albert Einstein nigdy nie wspomniał o niej w swoich publikacjach ani podczas wręczania Nagrody Nobla. Do dziś jej rzeczywisty wkład w odkrycia Alberta Einsteina pozostaje niejasny.
- Trzecim przykładem jest udana praca badawcza brytyjskiej biochemiczki Rosalind Franklin (1920 – 1958). Wraz ze swoim doktorantem Raymondem Goslingiem odkryła ona strukturę podwójnej helisy DNA w 1953 roku. Nie wspominając jednak o tych dwóch badaczach, James Watson i Francis Crick otrzymali Nagrodę Nobla w 1962 roku za artykuł na ten sam temat.
- Dopiero kilkadziesiąt lat później osiągnięcia naukowe Rosalind Franklin zostały w pełni docenione. Obejmuje to przede wszystkim wykorzystanie jej imienia dla nagrody British Royal Society Prize for the Advancement of Women in Science and Technology, która została ustanowiona w 2003 roku. Nagrodę Rosalind Franklin Award w wysokości 30 000 funtów mogą oczywiście wygrać tylko kobiety.
- Czwartym przykładem jest fizyczka jądrowa Lise Meitner (1878-1968), która wraz z chemikiem Otto Hahnem (1879-1968) badała radioaktywność w Berlinie. Lise Meitner przedstawiła pierwsze naukowe wyjaśnienie rozszczepienia jąder atomowych. Jednak tylko Otto Hahn otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie rozszczepienia jądra atomowego w 1944 roku. Lise Meitner stała się pacyfistką i nie brała udziału w budowie bomb atomowych.
- Dopiero wiele lat później Lise Meitner otrzymała uznanie, na które zasłużyła za swoje ważne osiągnięcia badawcze, np. poprzez wykorzystanie jej nazwiska w „Nagrodzie Lise Meitner w dziedzinie fizyki jądrowej” Europejskiego Towarzystwa Fizycznego. Od 2000 roku nagrody przyznawane są co dwa lata maksymalnie czterem badaczom jądrowym z Europy i niemal wyłącznie mężczyznom.
Przeciwdziałanie efektowi Matyldy
W ostatnich dekadach kobiety zyskują na popularności, jeśli chodzi o Nagrody Nobla, ponieważ ich osiągnięcia badawcze są coraz bardziej doceniane. Świadczą o tym poniższe przykłady ważnych odkryć naukowych dokonanych przez kobiety, z których większość została uhonorowana wraz ze swoimi kolegami po fachu.
- 1995, niemiecka biochemiczka Christiane Nüsslein-Volhard (ur. 1942) otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny za podstawowe badania nad genetyczną kontrolą wczesnego rozwoju embrionalnego.
- W 2008 roku francuska wirusolog Francoise Barré-Sinoussi (ur. 1947) została uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie medycyny za odkrycie wirusa HI jako przyczyny choroby AIDS.
- 2020 Dwie badaczki genów, Amerykanka Jennifer A. Doudna (ur. 1964) i Francuzka Emmanuelle Charpentier (ur. 1968), były pierwszym żeńskim zespołem, który otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Wynalazły nożyczki genowe do ukierunkowanej modyfikacji DNA.
- W 2023 r. węgiersko-amerykańska biochemiczka Katalin Karikó (ur. 1955) otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny za odkrycie biochemicznych warunków wstępnych, które umożliwiają produkcję skutecznych szczepionek mRNA przeciwko chorobie COVID-19. Katalin Karikó pracuje w Moguncji w niemieckiej firmie BioNTech, która produkuje szczególnie popularne szczepionki przeciwko koronawirusowi.
- Katalin Karikó i Emmanuelle Charpentier mają w szczególności nadzieję, że ich Nagrody Nobla zmotywują jak najwięcej kobiet do rozpoczęcia kariery naukowej.
